ΘΕΜΑ: Ενημέρωση για τα πεπραγμένα στην ημερίδα του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου Συμβολαιογραφικών Μελετών & Ερευνών (I.R.E.N.E.), η οποία διεξήχθη στις 27-9-2024 στην Τεργέστη (Ιταλία).

Κυρίες και κύριοι συνάδελφοι,

 το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο Συμβολαιογραφικών Μελετών και Ερευνών (I.R.E.N.E.), κατόπιν πρόσκλησης της Ιταλικής Συμβολαιογραφίας, διοργάνωσε επιστημονική ημερίδα με θέμα «Νόμιμη μοίρα και αλλοδαπό δίκαιο», στις 27 Σεπτεμβρίου 2024 στην Τεργέστη (Ιταλία), στο μεγάλο αμφιθέατρο του Πανεπιστημίου Επιστημών της Τεργέστης.

Στην ημερίδα συμμετείχαν Ιταλοί Καθηγητές της Νομικής Επιστήμης, ο Δικαστής Georges Ravarani, ο οποίος επί δέκα περίπου χρόνια υπηρετεί στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στο Στρασβούργο και είναι ο προεδρεύων Δικαστής στην περίφημη υπόθεση Colombier της 15ης Φεβρουαρίου 2024, η οποία άπτεται του θέματος της ως άνω ημερίδας, καθώς και ο Ομότιμος Καθηγητής του Paris II, κ. Michel Grimaldi, o οποίος επιμελήθηκε την σύνθεση των συμπερασμάτων της ημερίδας.

Η επανεξέταση του θεσμού της νόμιμης μοίρας υπό το πρίσμα των σύγχρονων αντιλήψεων για τα δικαιώματα του ανθρώπου και υπό την επιρροή του αγγλοσαξωνικού δικαίου αναπτύχθηκε εκτενώς στις παρατεθείσες εισηγήσεις, στον επακολουθήσαντα διάλογο μεταξύ των συνέδρων, καθώς και στο πλαίσιο στρογγυλής τράπεζας ανάμεσα σε εκπροσώπους ευρωπαϊκών συμβολαιογραφιών. Επισημάνθηκαν οι διαφορές που παρατηρούνται στα δικαιϊκά συστήματα των ευρωπαϊκών χωρών αναφορικά με την νόμιμη μοίρα στην κληρονομική διαδοχή και ο βαθμός προστασίας των νομίμων μεριδούχων, καθώς και η ανυπαρξία του θεσμού στο δίκαιο των αγγλοσαξωνικών χωρών.

Το αυστηρότερο νομοθετικό πλαίσιο για την νόμιμη μοίρα συναντάται στην Ιταλία και στην Ελλάδα όπου οι σχετικές προβλέψεις παρέχουν απόλυτη προστασία στους νόμιμους μεριδούχους στην περίπτωση παράλειψής τους και περιορίζουν σημαντικά την ελεύθερη διάθεση των περιουσιακών στοιχείων από τον κληρονομούμενο.

Αντίθετα στο Ηνωμένο Βασίλειο και στις λοιπές χώρες που εφαρμόζεται το αγγλοσαξωνικό δίκαιο ο εν λόγω θεσμός είναι άγνωστος και υπάρχουν μέτρα πρόνοιας και εύνοιας για τους έχοντες ανάγκη παραληφθέντες κληρονόμους κατά περίπτωση. Το αγγλοσαξωνικό δίκαιο, όπως επεσήμανε ο εισηγητής Νigel Ready (scrivener notary στο Λονδίνο) αποθεώνει την ελευθερία της βούλησης του κληρονομούμενου και μόνο στην περίπτωση ανάγκης εξασφάλισης συμφερόντων υπέρτερων αυτής, όπως η επιβίωση και η ανάγκη στήριξης αδύναμων κληρονόμων, ανηλίκων, αναπήρων κ.λπ. επιχειρείται η κάμψη της απόλυτης ελευθερίας διάθεσης μετά θάνατον των περιουσιακών στοιχείων από το άτομο.

Στο γαλλικό και στο ελβετικό δίκαιο ο προβλεπόμενος θεσμός της νόμιμης μοίρας τυγχάνει λιγότερο απόλυτος και από τους εκπροσώπους των χωρών αυτών έγινε εκτενής αναφορά στην δυνατότητα κληρονομικών συμβάσεων που επιτρέπουν την παράκαμψη της νόμιμης μοίρας καθώς και την κατανομή των κληρονομιαίων περιουσιακών στοιχείων κατά τρόπο που εξυπηρετεί όχι μόνο την ελευθερία της βούλησης του διαθέτη αλλά και την εξασφάλιση της συνέχισης επιχειρήσεων και οικονομικών δραστηριοτήτων από μερικούς εκ των κληρονόμων.

Αξιοσημείωτο είναι ότι η προστασία της επιζώσας συζύγου είναι πολύ διαφορετική από χώρα σε χώρα και σε πολλές εξ αυτών, όπως η Βουλγαρία, προβλέπεται η επί έτος μετά τον θάνατο απρόσκοπτη παραμονή της στην οικογενειακή εστία.

Χωρίς αμφιβολία παρά την μακρόχρονη παράδοση προστασίας των νόμιμων μεριδούχων στο πλαίσιο της παραδοσιακής οικογένειας, η διεθνοποίηση των σχέσεων, η αλλαγή του μοντέλου της οικογένειας, η επιμήκυνση του προσδόκιμου ζωής, καθώς και η ανάγκη να διασφαλισθεί η ελεύθερη βούληση του ατόμου στην ρύθμιση των περιουσιακών του στοιχείων μετά θάνατο, καθιστούν αναπόφευκτη τη συζήτηση του θέματος, λαμβανομένων υπόψιν των νέων συνθηκών.

Ο διάλογος που αναπτύχθηκε ανάμεσα στους εισηγητές και τους παρευρισκόμενους συμβολαιογράφους ήταν ενδιαφέρων και έθεσε τις βάσεις για την συνέχεια της συζήτησης του φλέγοντος αυτού θέματος.

Τέλος επισημάνθηκαν οι ισχύουσες ρυθμίσεις του Ευρωπαϊκού Κανονισμού 650/2012 σχετικά με την διασυνοριακή κληρονομική διαδοχή, ο οποίος τέθηκε σε ισχύ στις 16-8-2012 και εφαρμόζεται μόνο στην κληρονομική διαδοχή προσώπων των οποίων ο θάνατος επέρχεται κατά ή μετά την 17-8-2015, του οποίου (Κανονισμού) επίκειται η τροποποίηση.

Ειδικότερα ο Κανονισμός (ΕΕ) 650/2012 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του συμβουλίου της 4ης Ιουλίου 2012 σχετικά με την διεθνή δικαιοδοσία, το εφαρμοστέο δίκαιο, την αναγνώριση και εκτέλεση αποφάσεων, την αποδοχή και εκτέλεση δημοσίων εγγράφων στον τομέα της κληρονομικής διαδοχής και την καθιέρωση ευρωπαϊκού κληρονομητηρίου, είναι ένας θεμελιώδης και πλήρης κανονισμός, διότι στα ογδόντα τέσσερα άρθρα του καλύπτει σχεδόν όλα τα θέματα των διεθνών κληρονομικών σχέσεων και συντελεί σημαντικά στην ευρωπαϊκή ενοποίηση στο πεδίο του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου. Η νόμιμη βάση θέσπισης του Κανονισμού αυτού είναι το άρθρο 81 παράγραφος 2, στοιχείο γ´ της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ), το οποίο παρέχει τη δυνατότητα λήψης μέτρων, που συμβάλλουν στην ενοποίηση των κανόνων συγκρούσεως των κρατών μελών.

Ο Κανονισμός ορίζει θετικά ότι εφαρμόζεται στις κληρονομικές διαδοχές (άρθρο 1 παράγραφος 1 εδ. α΄ ), η έννοια των οποίων ορίζεται στο άρθρο 3 παράγραφος 1α, κατά το οποίο ως κληρονομική διαδοχή νοείται η διαδοχή στην κληρονομιά θανόντος και καλύπτει όλες τις περιπτώσεις μεταβιβάσεως αιτία θανάτου περιουσιακών στοιχείων, δικαιωμάτων και υποχρεώσεων, είτε πρόκειται για εκούσια μεταβίβαση δυνάμει διατάξεως τελευταίας βουλήσεως (στην έννοια της οποίας εμπίπτουν κατά το άρθρο 3 παράγραφος 1δ του Κανονισμού η διαθήκη, η συνδιαθήκη και  η κληρονομική σύμβαση), είτε μέσω εξ αδιαθέτου διαδοχής. Το πεδίο εφαρμογής εξειδικεύεται στο άρθρο 23 του Κανονισμού, το οποίο απαριθμεί, ενδεικτικές πάντως, περιπτώσεις. Περαιτέρω όμως, ο Κανονισμός ορίζει και αρνητικά ότι δεν εφαρμόζεται σε θέματα δημοσίου δικαίου, φορολογικά, τελωνειακά, διοικητικά (άρθρο 1 παράγραφος 1 εδ. β΄, ενώ προέχει και μια σειρά εξαιρέσεων ζητημάτων ιδιωτικού δικαίου, που συνδέονται μεν με τη κληρονομική διαδοχή πλην όμως δεν εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής του (άρθρ. 1 παράγραφος 2 εδ. α-1β). Αντίθετα, οι προϋποθέσεις της αφάνειας, της απουσίας ή του τεκμαιρομένου θανάτου, δεν εμπίπτουν στον κανονισμό και κρίνονται βάσει των εθνικών κανόνων ιδ.δ.δ. Σε κάθε περίπτωση απαιτείται αυτόνομη ερμηνεία των όρων που απαντώνται στον Κανονισμό και κατόπιν νομικός χαρακτηρισμός της υπό κρίση περίπτωσης κατά την νομολογία του ΔΕΕ.

Ο Κανονισμός εφαρμόζεται σε όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ εκτός Ηνωμένου Βασιλείου, Ιρλανδίας και Δανίας. Με τον κανονισμό εναρμονίζονται οι διατάξεις ιδιωτικού Δ.Δ. των κρατών μελών. Το εσωτερικό κληρονομικό δίκαιο ισχύει αν δεν υπάρχει διεθνές στοιχείο στην κληρονομική διαδοχή. Στο πλαίσιο της εφαρμογής του επέρχεται αποσύνδεση από τον κανόνα εφαρμογής του δικαίου της ιθαγένειας ( άρθρο 28 ΑΚ) και αντικαθίσταται από το δίκαιο της τελευταίας συνήθους διαμονής του κληρονομουμένου.